Po amputacji

Przygotowanie do zaprotezowania

Proces przygotowania do zaprotezowania jest kwestią indywidualną każdego pacjenta i trwa zazwyczaj od kilku do kilkunastu miesięcy. Poza pozbyciem się ew. przykurczów oraz wzmocnieniem ogólnej kondycji fizycznej, pacjent powinien zadbać o odpowiednie przygotowanie kikuta (jego wygojenie oraz prawidłowe uformowanie).

Bardzo istotne jest także, aby podczas rehabilitacji wzmacniać mięśnie barków, ramion, przedramion oraz tułowia, gdyż w początkowym etapie korzystania z protezy konieczne jest odciążanie kończyny przez stosowanie kuł łokciowych lub balkonika.

Z tego również względu należy odpowiednio dbać o pozostałą, zdrową kończynę (w szczególności stopę, która będzie w początkowej fazie zaprotezowania najbardziej obciążona).

Rehabilitacja po amputacji kończyn dolnych

Skutki amputacji odczuwa cały organizm pacjenta.

Można do nich zaliczyć między innymi: unieruchomienie, wzrost masy ciała wywołany zmniejszonym metabolizmem, pogorszenie wydolności płuc, zaniki mięśni, przykurcze i ograniczenia ruchomości stawów.

Aby zminimalizować możliwe powikłania i skrócić czas hospitalizacji, zaleca się aby już od pierwszych dni po operacji wykonywać dobrane przez fizjoterapeutę ćwiczenia oraz odpowiednio postępować z kikutem.

Zapobieganie przykurczom

Przykurcz to napięcie tkanek miękkich ograniczające ich funkcjonowanie poprzez ustawienie kończyny w nieanatomicznym zgięciu. Jest wynikiem braku ruchu lub nieregularnej pracy mięśni spowodowanej ułożeniem w jednej pozycji, często wygodnej dla chorego i niwelującej ból. Przykurcze mięśni prowadzą do wydłużonej rehabilitacji, zaburzają prawidłową postawę ciała, a przede wszystkim utrudniają zaprotezowanie. Dlatego bardzo istotne jest, aby fizjoterapeuta pomógł w utrzymaniu prawidłowego napięcia mięśni.

Kiedy amputacji dokonano na poziomie uda, pacjent nie powinien przyjmować pozycji ze zgiętym stawem biodrowym. Ważne jest także, aby pod udo nie podkładać żadnych przedmiotów. Zaleca się leżenie na brzuchu lub po stronie amputowanej. Aby zapobiec przykurczom po amputacji w obrębie podudzia, chory powinien unikać pozycji ze zgiętym stawem, nie podkładać wałka pod kolano w trakcie leżenia, a także nie zakładać nogi (kikuta) na nogę.

Niezależnie od poziomu amputacji, należy podejmować próby częstego prostowania kikuta w stawie sąsiadującym z poziomem amputacji oraz zmiany pozycji, dzięki którym uniknie się powstania odleżyn.

Pierwsza faza po amputacji – ćwiczenia

Zabieg amputacji kończyny to początek etapu dążenia do uzyskania możliwie największej sprawności. Odpowiednie postępowanie po operacji jest kluczowe do prawidłowego wygojenia kikuta oraz przygotowania do procesu zaprotezowania.

Ważne jest, aby od pierwszej doby po amputacji wdrożyć ćwiczenia, których celem jest stopniowe uruchamianie pacjenta. Jedną z pierwszych tego typu aktywności są ćwiczenia oddechowe, które nie tylko wspomagają wentylację płuc, ale i zapobiegają możliwym powikłaniom związanym ze zmniejszoną aktywnością chorego. Następnie można wdrożyć ćwiczenia izometryczne polegające na napinaniu wybranej grupy mięśniowej, bez wykonania ruchu w stawie, do którego przyczepiają się ćwiczone mięśnie. Dokładny instruktaż, jak wykonywać tego typu ćwiczenia powinien zostać przeprowadzony przez fizjoterapeutę.

Równocześnie istotna jest również aktywność fizyczna prowadząca do poprawy krążenia krwi oraz niedopuszczająca do pojawienia się zatorów i zakrzepów tzw. ćwiczenia przeciwzakrzepowe. Kolejna faza to próba pionizacji przy łóżku. Następnym etapem jest dążenie do pokonywania dłuższych dystansów z odpowiednim zabezpieczeniem przy pomocy balkonika lub kul łokciowych, a wraz z postępem stopniowa rezygnacja z asekuracji. Dalszy etap to nauka schodzenia wchodzenia po schodach.

Aby wysiłek fizyczny przynosił efektywne skutki, musi być wykonywany regularnie i odpowiednio dostosowany zarówno do stanu zdrowia pacjenta, jego wieku, jak i osobistych możliwości. Po wyjściu ze szpitala, pacjent powinien kontynuować fizjoterapię, która przyśpieszy czas zaprotezowania oraz poprawi efektywność korzystania z protezy.

Pielęgnacja

Kikut stanowi tę część kończyny, która po zaprotezowaniu będzie miała pełen kontakt z lejem protezowym i to właśnie od jego stanu zależy skuteczne wykorzystanie protezy. Warto więc odpowiednio o niego zadbać, aby proces odzyskiwania sprawności przebiegał sprawnie i efektywnie.

Mycie kikuta można rozpocząć po ściągnięciu szwów i wygojeniu rany lub zgodnie z zaleceniami lekarza. Kikut musi być zawsze czysty i suchy. Chory powinien poddawać go myciu przynajmniej raz dziennie stosując ciepłą wodę z delikatnymi środkami myjącymi, po czym delikatnie osuszać bawełnianym ręcznikiem. Należy pamiętać, aby kikut nie znajdował się w wodzie zbyt długo (nadmiernie zmiękczona skóra i strupki są bardziej narażone na uszkodzenia). Aby chronić kikut przed otarciami zaleca się stosowanie maści nawilżających z witaminą A i D, a na obszar rany pooperacyjnej – po wygojeniu i odpadnięciu strupków – specjalistyczne maści na blizny.

Ponadto pacjent powinien codziennie obserwować kikut, a w sytuacji, gdy zauważy jakieś nieprawidłowości, takie jak: zaczerwienienie, obrzęk, pojawienie się ropy wyciekającej z rany, jak najszybciej skonsultować się z lekarzem. Nie wolno stosować żadnych medykamentów bez konsultacji medycznej.

Kompresja kikuta

Stosowanie bandaży elastycznych i pończoch uciskowych to ważny element przeciwdziałania obrzękowi oraz odpowiedniego formowania kikuta. Czynności te wykonuje się, kiedy rana pooperacyjna jest już w pełni wygojona, a więc najczęściej już po zdjęciu szwów.  Ważne jest, aby kompresować kikut regularnie, aż do momentu pobrania miary na protezę. Kikut należy bandażować wyłącznie w ciągu dnia – noc to czas na regenerację i odpoczynek.

Jak przygotować kikut do bandażowania? Nie jest potrzebne specjalistyczne przygotowanie poza  wygojeniem i wstępnym zahartowaniem tkanek miękkich – tak, aby kikut był odporny na dotyk i ucisk. Bandaż stosowany do formowania powinien być elastyczny, czysty, wcześniej nie używany. Kikut formuje się w pozycji siedzącej lub półleżącej na kształt walca lub zwężającego się ku dołowi stożka. Należy pamiętać, że w miarę upływu czasu od amputacji, należy stopniowo zwiększać siłę kompresji.

Kiedy zmienić lub zdjąć bandaż? Głównie w przypadku, gdy pojawią się jakiekolwiek problemy z raną, wystąpią objawy alergii, lub przy odczuwaniu bólu kikuta – zdarza się, że na skutek zbyt dużego ucisku zaczyna on sinieć bądź staje się chłodny lub spocony – wtedy koniecznie należy zaprzestać bandażowania i odpocząć przynajmniej kilka godzin.

Hartowanie kikuta

Hartowanie kikuta wykonuje się w celu ograniczenia wrażliwości skóry i tkanek kikuta na bodźce oraz przygotowania do ucisku leja protezowego. Jak hartować kikut? Wykonuj masaż kikuta polegający na jego dotykaniu, głaskaniu, ugniataniu oraz poklepywaniu. Można to zrobić dłońmi lub zastosować przedmioty o różnej strukturze – miękkie ściereczki, szorstkie ręczniki itp. Hartować kikut można także przy pomocy naprzemiennego strumienia zimnej i ciepłej wody (tzw. metoda hydrotermiczna).

Ból kikuta

Po amputacji kończyn, pacjent może borykać się z bólami kikuta, pojawiającymi się na jego szczycie. Nierzadko są one skutkiem formowania się wewnętrznego guzka (nerwiaka regeneracyjnego), który powstaje, gdy przecięty nerw próbuje „odrosnąć” i jego nieanatomiczne zakończenie ulega patologicznemu zgrubieniu, bo nie ma możliwości „wniknąć” do dalszej części amputowanej kończyny.

Nerwiak jest bardzo wrażliwy na dotyk, a jego uciśnięcie jest przyczyną silnego bólu. Aby je leczyć konieczne jest obstrzykiwanie środkami przeciwbólowymi, światło i ciepłolecznictwo, a w skrajnych przypadkach operacyjne nacięcie i /lub usunięcie.

Wzmocnienie organizmu

Ważnym elementem rehabilitacji oraz przygotowania do zaprotezowania jest wzmocnienie mięśni barków, ramion, przedramion i tułowia. Szczególnie istotne jest również odpowiednie dbanie o pozostałą, zdrową kończynę, bo to właśnie ona będzie w początkowym etapie zaprotezowania bardziej obciążona. Aby poprawić komfort poruszania się oraz zminimalizować przeciążenia, zaleca się stosowanie indywidualnie wykonanej wkładki do buta.
Kiedy rana pooperacyjna jest już w pełni wygojona, kikut odpowiednio przygotowany poprzez ćwiczenia i formowanie, a stan zdrowia pacjenta ustabilizowany, możliwe jest przystąpienie do etapu pobrania miary na protezę.

Podsumowując, proces pielęgnacji i rehabilitacji pacjenta po amputacji kończyn dolnych jest długofalowy i obejmuje przygotowanie kikuta do zaprotezowania, ogólne wzmocnienie całego organizmu oraz naukę chodzenia o kulach łokciowych lub o balkoniku, a dopiero później w upragnionej protezie.

Rehabilitacja po amputacji kończyny górnej

Amputacja jest najczęściej skutkiem uszkodzenia tkanek przez chorobę przewlekłą bądź wynikiem nieszczęśliwego wypadku. Pomimo, iż wraz z utratą kończyny, pacjent pozbawiony zostaje określonych funkcji, to należyte postępowanie po operacji, systematyczna rehabilitacja oraz odpowiednio dobrana proteza pozwalają na odzyskanie sprawności w codziennym życiu.

Zapobieganie przykurczom stawów po amputacji kończyny dolnej wymaga starannego ułożenia ciała pacjenta w sposób nieutrudniający ruchu stawów związanych z kikutem. Dlatego też w początkowej fazie rekonwalescencji, zaleca się stosowanie odpowiednich pozycji ułożeniowych.

Patologiczne ułożenie kikuta może wystąpić zarówno po amputacji poniżej, jak i powyżej kolana.

W przypadku amputacji na poziomie uda, mogą pojawić się przykurcze zgięciowo-odwiedzeniowe z rotacją zewnętrzną. Aby zapobiec przesunięciu kikuta „do przodu”, pacjent nie powinien podkładać żadnych przedmiotów pod udo i unikać pozycji, w której staw biodrowy będzie zgięty. Zaleca się leżenie na brzuchu lub po stronie amputowanej.

Jeśli amputacja została wykonana na poziomie podudzia, pacjent może doświadczać przykurczy w stawie kolanowym. Aby im zapobiec, ważne jest unikanie podkładania wałka pod kolano podczas leżenia oraz siedzenia z nogą (kikutem) założoną na nogę.

Należy również zachęcać pacjenta do częstych zmian pozycji (z pomocą personelu medycznego, a później samodzielnie), co zapobiegnie powstawaniu odleżyn.

Dbałość o odpowiednie ułożenie ciała oraz aktywne zmiany pozycji są kluczowe dla zapobiegania przykurczom stawów i komplikacjom skórnym po amputacji.

Fizjoterapia po amputacji na poziomie ramienia i przedramienia

Zarówno po amputacji na poziomie ramienia, jak i przedramienia głównymi celami fizjoterapii jest odzyskanie samodzielności i funkcjonalności. W obu przypadkach, pierwsze ćwiczenia oddechowe, przeciwzakrzepowe oraz zapobiegające przykurczom powinno się wykonywać jeszcze na oddziale szpitalnym w pozycji leżącej na plecach lub na boku bądź w pozycji siedzącej. Kolejny rodzaj aktywności to napinanie mięśni bez ich rozciągania (ćwiczenia izometryczne). Wszystkie ćwiczenia powinny być indywidualnie dopasowane do stanu pacjenta oraz objaśnione przez personel szpitalny.

Bardzo ważne jest, aby aktywność fizyczna była kontynuowana po powrocie do domu. Warto pamiętać, że regularność i sumienność przyśpieszy proces powrotu do samodzielności w codziennym życiu.

Przed zaprotezowaniem

Przygotowanie do zaprotezowania obejmuje kilka etapów. Podstawą jest odpowiednia pielęgnacja kikuta. To ten fragment kończyny, który po zaprotezowaniu będzie miał pełen kontakt z lejem protezowym i to właśnie od jego stanu zależy skuteczne wykorzystanie protezy. Trzeba pamiętać, że kikut musi być zawsze czysty i suchy, a jego mycie należy rozpocząć po ściągnięciu szwów i wygojeniu rany (chyba, że lekarz zdecyduje inaczej). Chory powinien poddawać go myciu przynajmniej raz dziennie stosując ciepłą wodę z delikatnymi środkami myjącymi, po czym delikatnie osuszać bawełnianym ręcznikiem.

Inną istotną czynnością jest także kompresja kikuta wykonywana w celu przeciwdziałania obrzękowi oraz odpowiedniego jego uformowania. Bandażowanie należy rozpocząć, kiedy rana pooperacyjna jest już w pełni wygojona (najczęściej już po zdjęciu szwów). Ważne jest, aby kompresować kikut regularnie, aż do momentu pobrania miary na protezę. Przykładowo bandażowanie kikuta ramienia powinno się rozpocząć od wewnętrznej części szczytu kikuta, po czym przejść powoli w kierunku ramienia. Należy to robić po przekątnych, z zasłonięciem wszystkich tkanek kikuta. Zaleca się, aby co ok. cztery godziny sprawdzać stan kikuta.

Aby przygotować kikut do środowiska leja protezowego oraz uodpornić na działanie czynników mechanicznych i ucisk należy go regularne hartować. To nic innego jak masaż kikuta polegający na jego dotykaniu, głaskaniu, ugniataniu oraz poklepywaniu. Szczegółowy instruktaż jak go wykonywać przekaże pielęgniarka bądź fizjoterapeuta.

Ważnym elementem rehabilitacji oraz przygotowania do zaprotezowania jest odpowiednie dbanie o pozostałą, zdrową kończynę, bo to właśnie ona będzie w początkowym etapie zaprotezowania bardziej obciążona.

Terapia zajęciowa

Pomimo, iż operacja ingeruje w cały organizm pacjenta, to ostatecznie wpływa na poprawę jego funkcjonowania – ustępuje bowiem ból, z którym chory borykał się przed operacją. Ważne jest, aby po amputacji ramienia bądź przedramienia regularnie podejmować próby codziennej aktywności. Ważnym elementem powrotu do funkcjonalności jest terapia zajęciowa. Polega ona na przywróceniu zdolności wykonywania codziennych czynności przez osobę po amputacji – ćwiczenie motoryki kończyny górnej.

Przed rozpoczęciem terapii określa się jej plan wraz z dokładnym określeniem celów. Aby jednak ten rodzaj terapii przyniósł zamierzony skutek niezbędna jest motywacja i chęć działania pacjenta. To właśnie od jego nastawienia zależy powodzenie w powrocie do samodzielności.

Ból i czucie fantomowe

Ból fantomowy dotyka głównie osoby po amputacji kończyn i u większości pojawia się jedynie w pierwszych miesiącach po zabiegu. Polega na odczuwanie przez chorego istnienia na przykład usuniętych palców oraz takich odczuć jak: mrowienie, drętwienie, swędzenie, uczucie zginania lub poruszanie palcami.

Pacjenci czują również zimno czy ciepło (to tak zwane wrażenia fantomowe). Natomiast te, które określić można odczuciami bólowymi, to: przeszywanie, przypalanie, pieczenie, napinanie, zgniatanie, miażdżenie, kłucie, rażenie prądem itp. (ból fantomowy).

Ból i związane z nim odczucia ustępują zazwyczaj po zaprotezowaniu – do mózgu dociera wówczas informacja, że amputowana kończyna powróciła na swoje miejsce, bo proteza skutecznie ją “udaje” i tym samym proces chorobowy stabilizuje się.